Niżyński, Wacław Fomicz (1889-1950)

”Taniec był jedyną rzeczą na świecie, którą rozumiał, 
reszta życia stanowiła dla niego zagadkę.”
A. Olivéroff

Wacław Niżyński urodził się najprawdopodobniej 12 marca (28 lutego przed reformą kalendarza) 1889 roku w Kijowie. Jego rodzice, Polacy, Eleonora Bereda i Tomasz Niżyński byli członkami wędrownej trupy tanecznej, podróżującej po Rosji. W latach 1898-1907 Wacław uczył się w Cesarskiej Szkole Teatralnej w St. Petersburgu (obecnie Petersburska Szkoła Choreograficzna im. A.J. Waganowej), pod kierunkiem Nikołaja i Siergieja Legatów. W roku ukończenia szkoły został przyjęty do zespołu baletu Teatru Maryjskiego. Już podczas swojego pierwszego sezonu w teatrze Niżyński partnerował największym sławom ówczesnego baletu: Krzesińskiej, Prieobrażenskiej i Karsawinie. Tańczył m.in. partie Niewolnika w Pawilonie Armidy (chor. M. Fokin), Błękitnego ptaka w Śpiącej Królewnie (M. Petipa) i Młodzieńca w Chopinianie /Sylfidach/ (M. Fokin). W tym czasie Niżyński poznał Siergieja Diagilewa. Zakochany w młodym tancerzu impresario postanowił zrobić z niego główną gwiazdę organizowanych przez siebie rosyjskich sezonów w Paryżu.

Już od pierwszych występów z Ballets Russes w 1909 roku, Niżyński wywołał sensację, okrzyknięto go ‘bogiem tańca’. Krępej budowy, z nadmiernie umięśnionymi nogami, niski tancerz, który w życiu codziennym był nieśmiały, mrukliwy, a nawet sprawiał wrażenie tępego, na scenie, jakby instynktownie, przechodził całkowitą metamorfozę. Magnetyzował widzów egzotyczną charyzmą i wirtuozerią, niespotykaną w epoce prymatu tańca żeńskiego. Legendarny skok Niżyńskiego podziwiano nie tylko za niebotyczną wysokość (wykonywał ponoć nawet entrechat dix), lecz także za lekkość i bezbłędne wyczucie stylu. Do historii przeszły jego kreacje w baletach Michaiła Fokina: Kleopatrze (Egipskich nocach), Sylfidach, Szeherezadzie, Duchu róży, Narcyzie, Niebieskim bogu, Pietruszce, Dafnisie i Chloe. Po paryskich sukcesach z Ballets Russes, w 1911 roku Niżyńskiego nieoczekiwanie wydalono z Teatru Maryjskiego pod pretekstem założenia nieodpowiedniego kostiumu w Giselle (podejrzewa się, iż intrygę tę uknuł Diagilew). Mogąc teraz cały czas poświęcić pracy dla Diagilewa, Niżyński nie tylko był głównym tancerzem sezonów rosyjskich, ale także, za namową impresaria, zaczął tworzyć choreografie. Rezultatem były jedne z najbardziej kontrowersyjnych dzieł w historii baletu: Popołudnie fauna (L’Aprés-midi d’un faune, 1912), Gry (Jeux, 1913) i Święto wiosny (Le Sacre du printemps, 1913). Układy Niżyńskiego zaszokowały świadomym przeciwstawieniem się dotychczasowym kanonom piękna, całkowitym zerwaniem z klasyczną estetyką, a także odważną tematyką. Nasycony erotyką Faun, dwuznaczne Gry i dziki, konwulsyjny taniec Święta (ułożony do równie wówczas szokującej muzyki Strawińskiego) wywołały serię skandali na spektaklach Baletów Rosyjskich. Mimo to już wielu z ówczesnych zobaczyło w choreografiach Niżyńskiego znamiona geniuszu i zapowiedź nadchodzącej nowej epoki w tańcu. Z perspektywy czasu nie podlega wątpliwości, iż Niżyński, wyprzedzając swoją epokę, otworzył drogę wszystkim późniejszym twórcom współczesnym.

Twórczy związek prywatny i zawodowy Niżyńskiego i Diagilewa zakończył się w 1913 roku. Podczas tournée po Argentynie, pod nieobecność Diagilewa, który bał się podróży statkiem (wywróżono mu, że umrze na wodzie), 10 września, w Buenos Aires, Niżyński wziął ślub z Węgierką, Romolą de Pulszky. Zraniony i wściekły impresario zerwał kontakty z tancerzem. Po rozstaniu z Diagilewem, Niżyński coraz wyraźniej zaczął zdradzać symptomy choroby psychicznej. W 1914 roku udało mu się zebrać zespół, z którym przez dwa tygodnie występował w Theatre Palace w Londynie. Po wybuchu I wojny światowej Niżyńskich internowano w Budapeszcie. Zwolniony po interwencji m.in. Diagilewa, w 1916 Niżyński ponownie odbył z Baletami Rosyjskimi tournée po Stanach Zjednoczonych, podczas którego odbyła się premiera jego ostatniej choreografii – Dyla Sowizdrzała (Till Eulenspiegel). W tym czasie artysta rozpoczął pracę nad opracowaniem notacji tanecznej. Zarazem coraz wyraźniej popadał w izolację i manię prześladowczą, będącymi objawami schizofrenii. W 1918 roku Niżyńscy zamieszkali w St. Moritz, w Szwajcarii. 19 stycznia, w sali hotelu Souvrette odbył się ostatni publiczny występ słynnego tancerza, będący niekontrolowaną improwizacją, którą Niżyński nazwał swoimi „zaślubinami z Bogiem”. Tego samego dnia Niżyński rozpoczął pisanie dziennika, który prowadził przez następne sześć tygodni. Powstał w ten sposób wstrząsający, literacki zapis jego psychozy. Diagnoza psychiatryczna z dnia 6 marca 1919 brzmiała „schizofrenik z lekkim pobudzeniem maniakalnym”. Resztę życia, z krótkimi przerwami, artysta spędził na leczeniach w różnych szpitalach psychiatrycznych. Żadna z prób przywrócenia mu świadomości (w tym trzykrotne spotkanie z zespołem baletowym aranżowane przez Diagilewa) nie dały pozytywnych rezultatów. W 1938 roku na Niżyńskim zastosowano nowo odkrytą metodę leczenia za pomocą wstrząsów insulinowych. Terapia wywołała jednak jedynie pozorny, krótkotrwały powrót do zdrowia. Z wybuchem II wojny światowej artysta ponownie popadł w izolację. 8 kwietnia 1950 roku zmarł w Londynie, w konsekwencji przewlekłego zapalenia nerek. Trzy lata później prochy Niżyńskiego przeniesiono do Paryża i pochowano na cmentarzu Montmartre.

Geniusz Niżyńskiego-tancerza oraz Niżyńskiego-choreografa zrewolucjonizował balet XX wieku. Artysta, pozbawiony błyskotliwości w życiu codziennym, obdarzony był niewiarygodnym, instynktownym wyczuciem sztuki. Jego taniec nie został jednak nigdy zarejestrowany na taśmie filmowej. Powstałe w 1919 roku dzienniki, w wersji ocenzurowanej przez Romolę Niżyńską, która usunęła z nich fragmenty zbyt drastyczne lub intymne, ukazały się w 1936 roku w języku angielskim, a następnie we francuskim i niemieckim w 1953. Pełna, oryginalna wersja dzienników ujrzała światło dzienne dopiero w 1995 roku, po śmierci Romoli, gdy zgodę na publikację wyraziły córki tancerza – Kira i Tamara. 

Tragiczne życie Wacława Niżyńskiego od lat inspiruje twórców teatralnych i filmowych. M.in. w 1971 roku M. Béjart stworzył balet Nijinsky, clown de Dieu (tytuł zaczerpnięty został z dzienników artysty, w których sam siebie nazywa „bożym klaunem”). W 1980 roku powstał także film Herberta Ross’a Nijinsky. 

Wybrane publikacje:

po polsku:
Krasowska, Wiera. Niżyński. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978
Nasierowski, Tadeusz. Gdy rozum śpi a w mięśniach rodzi się obłęd. Warszawa 2000
Niżyński, Wacław. Dziennik. Iskry, Warszawa 2000
po angielsku:
Buckle, Richard. Nijinsky. Weidenfeld & Nicolson, London 1971
Nijinsky, Romola. The Last Days of Nijinsky. London 1952
Nijinsky, Tamara. Nijinsky and Romola. London 1952
Nijinsky, Vaslav. The Diary of Vaslav Nijinsky: Unexpurgated Edition. Ed. by J. Acocella. N.Y. 1999
Ostwald, Peter. Nijinsky. A Leap Into Madness. Robson Books, London 1991

Źródła:
D. Craine, J. Mackrell. The Oxford Dictionary of Dance. Oxford: Oxford University Press 2002
W. Krasowska. Niżyński. PIW, Warszawa 1978
T. Nasierowski. Gdy rozum śpi a w mięśniach rodzi się obłęd. Warszawa 2000
W. Niżyński. Dziennik. Iskry, Warszawa 2000
P. Ostwald. Nijinsky. A Leap Into Madness. Robson Books, London 1999

 Opracowała: Ewa Krasucka