www.balet.pl

[forum.balet.pl]

Baletowe ABC

Autor: Katarzyna Gardzina
Wybór ilustracji: sisi

Zdjęcia pochodzą z dance.net lub są autorstwa Ewy Krasuckiej. Większość animacji z http://michaelminn.net/andros/technique/
Kopiowanie i przedruk wyłącznie za zgodą Autorek!!!

- A -

adagio -
1. taniec o charakterze lirycznym, np. duet z wykorzystaniem trzymań i podnoszeń,
2. część składowa pas de deux, grand pas, pas d'action, utrzymana w wolnym tempie,
3. część ćwiczeń baletowych przy drążku, na środku sali z wykorzystaniem różnych form relevés i développés.


a la seconde* - dosłownie „na sposób drugi” czyli w pozycji drugiej (patrz: pozycje). Wyrzucenie nogi a la seconde oznacza tyle, co wyrzucenie jej do boku na dowolną zadaną wysokość. Tour a la seconde to obrót na nodze opornej z drugą w pozycji do boku (najczęściej na 90 0)

allegro -
1. część lekcji tańca składająca się ze skoków,
2. taniec z dużą liczbą skoków i techniki palcowej (na pointach) - większość entrées, wariacji, również cody i ansamble.


allongé -
1. poza w tańcu klasycznym (rodzaj arabeski),
2. układ rąk - wydłużony, w odróżnieniu od arrondi (zaokrąglonego),
3. ruch polegający na wyprostowaniu zamkniętej pozy rąk.


aplomb -
1. swobodny, pewny sposób wykonania pas,
2. umiejętność zachowania równowagi wszystkich części ciała, faire des aplombes oznacza pozostawanie w równowadze na półpalcach przez kilka taktów (XVIII), od pierwszej ćwierci XIX wieku wykonywane na palcach w celu przydania pozie zwiewności.

arabesque
- jedna z póz tańca klasycznego charakteryzująca się wyciągniętą w tył nogą z wyprostowanym kolanem. A. wykonuje się na wyprostowanej nodze, w plié, na półpalcach, w skoku, z obrotem i piruetami. Możliwych jest wiele rodzajów a. w zależności od układu rąk, głowy, itp.


arrondi - oznaczenie zaokrąglonej pozy rąk (od ramienia do palców) w odróżnieniu od allongé.

assemblé - mały skok z dwóch nóg na dwie, początkową i końcową pozycją jest pozycja V. Podczas a. jedna noga wędruje palcami po ziemi do pozycji II, druga zostaje zatrzymana w plié. Tą nogą należy odepchnąć się od podłogi, wyprostować obie nogi, złączyć je i wylądować w V pozycji. Pas a. jest wykonywane z nogą wyrzucaną na 45o i 90o, w przód, tył i bok.

attitude - jedna z głównych póz tańca klasycznego, jej cechą charakterystyczną jest zgięte kolano nogi wyciągniętej do tyłu i podniesionej na 90 stopni. W pozie tej główna linia powstaje z nogi opornej, korpusu i rąk w II i III pozycji (jedna w bok, druga w górze). Kolano powinno być "schowane" za korpusem, a cała noga jakby "leżeć" na niewidocznej powierzchni prostopadłej do korpusu. Wg metody Waganowej takiej samej pozy z nogą wyciagnięta do przodu nie można nazwać attitude, gdyż noga nie jest wówczas zgieta w kolanie lecz prosta - jest to developpe croise lub efface w przód.


- B -

balancé - ruch, w którym przy przestępowaniu z nogi na nogę występuje demi-plié (przysiad na dwóch lub jednej nodze, ugięcie kolan bez odrywania pięt od podłogi) i podnoszenie się na pół palce, wprowadzane skłonami tułowia, co daje wrażenie miarowego kołysania.

baletmistrz - termin ten w różnych czasach określał inną osobę - pod pojęciem tym kryć się mógł zarówno kierownik zespołu baletowego, nauczyciel tańca (pedagog baletu), jak i choreograf. Generalnie mianem baletmistrza przyjęło się nazywać nauczyciela, który pracuje z tancerzami często zarówno podczas codziennych ćwiczeń (na codzienną lekcję do znanych baletmistrzów chodziły największe sławy), jak i nad nowymi rolami i bieżącym repertuarem. To nie tylko pedagog, ale osoba kształtująca i odpowiadająca za techniczno-artystyczny poziom zespołu baletowego. Często popełnianym błędem jest używanie słowa baletmistrz wymiennie ze słowem tancerz lub solista baletu - baletmistrzami zwykle bywają emerytowani tancerze.

ballon - główny składnik elewacji, w XIX w. zdolność, dar elastyczności odbicia od podłogi przed wysokim skokiem, w XX w. umiejętność zatrzymania się w powietrzu w czasie skoku, zachowując pozę.

ballonné - skok na jednej nodze z ruchem za nogą pracującą, która po wyciągnięciu się w czasie skoku, powraca w położenie sur le cou-de-pied (położenie wyciągniętej stopy nogi pracującej na kostce nogi oporowej - z tyłu lub przodu) w momencie opuszczania nogi opornej.

ballotté - skok w przód lub tył, w czasie którego wyciągnięte nogi znajdują się w V pozycji. Potem jedną nogę podnosi się przez sur le cou-de-pied i wyciąga zgodnie z kierunkiem skoku, drugą opuszcza się na ziemię w demi-plié, tułów odgina się od podniesionej nogi.


battements - grupa ruchów nogi pracującej. Istnieją różnorodne formy b. od najprostszych (b. tendus) do złożonych (b. divisé en quarts). Każde pas zawiera element b. dlatego wśród ćwiczeń baletowych zajmuje ono czołowe miejsce.


batteries - ruchy nóg podczas skoku, uderzenia jedną nogą o drugą w powietrzu. Podczas b. nogi krzyżują się w V pozycji.

battu - pas battu to każde pas ozdobione batteries - uderzeniem lub uderzeniami łydki o łydkę.


bourrée - pas de bourrée - miękkie, ostre lub łączne kroki, wykonywane z przemianą nogi lub bez, we wszystkich kierunkach, również z obrotem. Podstawową formą jest p. de b. simple - krzyżowe przestępowanie z nogi na nogę (np. w wariacji w Rajmondzie Głazunowa). W czasie przestępowania wolna noga wyraziście podnosi się sur le cou-de-pied.


- C -

cabriole - termin zaczerpnięty z terminologii jeździeckiej, nazwa capriole oznaczała skok konia z silnym wyrzuceniem nóg. C. to jedna z najtrudniejszych form skoku. Jedna noga zostaje wyrzucona w górę (w przód lub tył - w pozie arabesque), druga "dogania" ją w powietrzu i uderza łydką o łydkę nogi wyrzuconej, tułów zostaje mocno odchylony w kierunku przeciwnym do kierunku wyrzucenia nóg. Podczas wykonywania c. powstaje złudzenie zatrzymania tancerza w powietrzu w pozie niemal poziomej,. Mężczyźni wykonują c. z dwoma uderzeniami, wybitnie uzdolnieni, silni mistrzowie - z większą liczbą uderzeń.


chaînés - ciąg obrotów na palcach lub pół palcach dwóch nóg, podczas których lewa noga kończąc obrót staje na miejscu prawej. Nogi powinny być trzymane jak najbliżej siebie, nie "rozjeżdżanie się" podczas c. jest koniecznym warunkiem dobrego wykonania. Rozpędu do wykonania tours c. nabiera się wyrzucając jedną rękę w przód, później obie ręce trzyma się blisko tułowia złączone. Agrypina Waganowa porównuje c. do pędzącego łańcucha małych kółek kreślonego najczęściej po przekątnej sceny. C. bywa często elementem kończącym wariację, np. po rzędzie piruetów lub jetés, oraz elementem łączącym te ewolucje w trakcje wariacji.

changements de pieds - z franc. dosłowne: zamiana stóp. Jest to grupa skoków, podczas których w powietrzu następuje zamiana nóg - jeśli przy początkowym plié (ugięciu kolan przed wyskokiem) prawa noga była w przodzie, przy lądowaniu w przodzie będzie noga lewa. Bardziej skomplikowane rodzaje ch. de p. zakładają wielokrotna zamianę (skrzyżowanie) nóg w powietrzu. Do ch. de p. należą m.in. échappés i entrechats.

chassé -
1. skok, przy wykonaniu którego jedna noga jakby "dogania" drugą, łączy się z nią w V pozycji w najwyższym punkcie skoku. Może być samodzielnym ruchem lub być wykonywane jako pas łączące między wielkimi skokami,
2. w tańcu baletowym pas ch. wykonuje się z minimalnym "parterowym" skokiem lub bez skoku ze ślizgiem po podłodze.

coda -
1. końcowa część różnych form tanecznych, przede wszystkim o charakterze popisowym, następująca po wariacjach, zakończona dużą pozą w partnerowaniu lub np. tzw. "rybką" (patrz foto)
2. finał aktu z udziałem wszystkich występujących postaci, corps de ballet, najczęściej wspólny taniec.


corps de ballet - z franc. dosłownie: ciało baletowe. C. de b. to inaczej zespół tancerek i tancerzy, którzy wykonują zwykle tańce zespołowe w dużych grupach. Żeńskie i męskie c. de b. to niezastąpione piękne tło dla solistów, a także zbiorowy bohater dużych widowisk baletowych. W baletach klasycznych c. de. b. występuje zwykle jako zespół zunifikowanych, jednakowych postaci, które wyobrażają jakąś zbiorowość, a głównym elementem, którym oddziałuje na widza jest jednolitość i perfekcja tego samego ruchu wykonywanego w jednym czasie. W zespołach baletowych z reguły liczniejsze bywa żeńskie c. de b., ponieważ w klasycznych spektaklach baletowych to ono ma więcej do tańczenia, jest też częściej wykorzystywane jako tańcząca "masa" np. łabędzie, wilidy, duchy, śnieżynki itp.


coupé - maleńki, pośredni ruch służący jako przygotowanie do rozpoczęcia innego pas, np. przejście z nogi na nogę z plié przez sur le cou-de-pied.

couru - pas couru - pomocniczy ruch, taneczny bieg, wykorzystywany dla połączenia części tańca, np. rozbieg przed skokiem.

croisé - jedna z głównych póz tańca klasycznego, w której linie krzyżują się. Powstaje przez obrócenie korpusu na 1/8 okręgu z V pozycji en face (frontalnie w stosunku do widowni) w kierunku en dedans.

- D -

danseur de caractere* - w tradycji baletowej pewnym typom postaci przypisywane były określone cechy wyglądu zewnętrznego. Role amantów tańczyć mogli generalnie tancerze w miarę wysocy, smukli, proporcjonalnie zbudowani, najlepiej o regularnych rysach twarzy (danseur noble). Inni, tzn. nieposiadający takich warunków, za to odznaczający się wyrazistym aktorstwem, grą i umiejętnością budowania charakterystycznych (komicznych lub tzw. złych) postaci, zwani byli tancerzami charakterystycznymi (d. de c.). Oczywiście i dawniej, i szczególnie dziś, nie tylko warunki zewnętrzne wyznaczają, kto jest tancerzem charakterystycznym czy pół charakterystycznym, pół klasycznym (demi klasycznym), ale predyspozycje artystyczne - technika, wyraz, osobowość. We współczesnym balecie kryteria te są nieostre, ale w trakcie kariery tancerza łatwo zaobserwować, w jakim emploi wypada najlepiej, w związku z czym, jaki typ reprezentuje.

danseur noble - w historii tańca były okresy, kiedy pewne cechy anatomiczne przyporządkowano do określonego emploi tancerzy, tworząc wyidealizowany ich wzorzec. Wysoki wzrost, smukły tułów, długie nogi - to danseur noble, od którego często nie wymagano wybitnie wyrazistej gry aktorskiej, który za to musiał prezentować świetne umiejętności techniczne (główny amant ma zawsze najtrudniejszą partię) oraz przekonująco wypadać w rolach książąt i innych baletowych kawalerów. Historia baletu notuje jednak wielu świetnych tancerzy, którzy nie posiadając idealnych warunków, mieli za to wyjątkowy talent i osobowość, dzięki którym zasłynęli jako odtwórcy głównych ról w całej literaturze baletowej.

dégagé - przeprowadzenie stopy nogi pracującej przez powietrze np. do II pozycji, jakby "wyjęcie" stopy z V lub IV pozycji nie drogą battements.

demi - oznacza wykonanie pas w połowie, np. d. plié - półprzysiad, d. pointe - pół palce, d. rond - pół okręgu.


demi-plié relevé - termin łączący dwa ruchy w nierozerwalną całość - półprzysiad i następnie powstanie na pół palce i palce, np. przed piruetem.

développé - rodzaj battements. Noga pracująca z V pozycji zgięta w kolanie sunie noskiem po drugiej nodze, dosięga kolana i zostaje wyciągnięta w przód, w bok lub w tył. Osiągnąwszy maksymalną wysokość zostaje opuszczona do V pozycji. Istnieją różne złożone formy d., np. d. passé, d. ballotté, d. tombé.


divertissement – jedna z form widowiska baletowego lub część baletu z akcją. Balety-divertisement były to wielkie widowiska, w których wokół alegorycznego tematu przewodniego budowano luźno lub wcale z nim nie związane zestawy najróżniejszych tańców i scenek. D. to także cześć baletu z akcją, kiedy to akcja zostaje zatrzymana i np. bohaterowie przyglądają się tańcom na balu, etc. Jest to pretekst do wstawienia do baletu zestawu tańców o najróżniejszych charakterze - narodowym, popisowym lub charakterystycznym

double - termin wskazujący na podwójne (dwukrotne) wykonanie pas.

drążek - (franc. la barre)
1. drewniana bariera przytwierdzona do ściany sali baletowej, której trzymają się uczniowie lub tancerze podczas pierwszych ćwiczeń. D. zastępuje rękę partnera, służy jako pomoc przy początkowych ćwiczeniach rozgrzewających oraz do złapania równowagi i ustawienia korpusu,
2. "drążkiem" bywa określana przez tancerzy pierwsza część codziennej lekcji baletowej, druga odbywająca się już bez jego pomocy to ćwiczenia na środku sali czyli "środek".


- E -

écarté - poza tańca klasycznego, w której ciało tancerza rozciągnięte jest po przekątnej, noga podniesiona jest w bok (a la seconde*), tułów odgięty od podniesionej nogi, ręka odpowiadająca podniesionej nodze znajduje się w III pozycji, druga ręka jest w II pozycji, głowa odwrócona jest w stronę nogi podniesionej (é. w przód) lub od niej (é. w tył).


échappé - ruch składający się z dwóch skoków, w czasie których nogi przechodzą z zamkniętej pozycji (I lub V) w otwartą (II lub IV) i znów w zamkniętą. Wykonuje się z małym (petit) lub dużym (grand) skokiem i ze zderzeniem nóg (battu). Podobnie wykonuje się é. na palcach.


emboîté – pas polegające na wyrzucaniu do przodu (b. rzadko do tyłu) nogi zgiętej na 45 0 wraz ze skokiem wzwyż. Gdy jedna noga opada na ziemię w demi plié do przodu zostaje wyrzucona druga, co daje wrażenie naprzemiennego wyrzucania nóg zgiętych w kolanie. E. bywa stosowane w baletach ze stopniowaniem wysokości wyrzutu nogi od niskiego do coraz wyższego (szczególnie Petipa z upodobaniem stosował e. jako element łączący tak w tańcach zespołowych – kody, jak i w allegro dla solistek)

enchaînement - rząd kombinowanych ruchów i póz tanecznych tworzący frazę taneczną.

en dedans -
1. zamknięty układ nóg - stopy (palce) i kolana złączone,
2. skierowanie ruchu nogi pracującej do tyłu, w bok lub do przodu tzn. do wewnątrz, ku nodze opornej,
3. obrót (piruet) skierowany ku nodze oporowej.

en dehors -
1. główny układ nóg przyjęty w balecie klasycznym (wykręcenie, rozwarcie),
2. skierowanie ruchu nogi pracującej w przód, w tył lub w bok od nogi oporowej,
3. obrót wykonywany od nogi oporowej na zewnątrz.

en face - frontalne położenie figury wykonawcy w stosunku do widowni.

effacé - jedna z głównych póz tańca klasycznego, charakteryzuje się otwartym, "rozłożonym" układem ciała, powstaje przez obrót tułowia na 1/8 koła z V pozycji en face w kierunku en dehors.

en l'air - oznaczenie pas wykonywanego w powietrzu w odróżnieniu od ruchów wykonywanych par terre - na ziemi.

en tournant - oznacza wykonanie obrotu podczas wykonywania pas.

entrechat - poziomy skok z dwu nóg, w trakcie którego nogi są kilka razy rozdzielane i szybko krzyżowane. W czasie krzyżowania nogi powinny być mocno wyprostowane. W zależności od liczby ruchów mogą występować: e. trois, quatre, cinq, six.


entrée -
1. początkowo wszystkie części baletu klasycznego (wejścia),
2. sposób podziału spektakli na części np. na 3 e.
3. fragment baletu służący ekspozycji bohaterki, bohatera, zespołu.

épaulement - określone położenie tancerza, przy którym figura ustawiona jest jakby wpół obrotu do widza, głowa odwrócona do ramienia wyciągniętego wprzód. E. croisé, e. effacé są wyjściowymi pozami przy tworzeniu głównych póz tańca klasycznego, a także większości tanecznych pas.

exercice - pierwsza część lekcji tańca klasycznego - ćwiczenia przy drążku i na środku sali.

- F -

failli - skok z dwóch nóg na jedną, przy lądowaniu wolna noga płynnie przechodzi z I do IV pozycji i na nią zostaje przeniesiony ciężar ciała. Bywa wstępem do dużych skoków np. grand pas jeté.

flic-flac - ćwiczenie wyrabiające giętkość i zwrotność. Noga pracująca, początkowo wyciągnięta w bok, w przód lub w tył, zginana jest w kolanie, lekko dotyka stopą tyłu nogi opornej, przechodzi w II pozycję, potem tak samo dotyka przodu nogi oporowej i znów odchyla się w bok, przód lub tył. Wykonywane en face i z obrotem.

fondu - określenie miękkiego, elastycznego plié (przysiadu z ugięciem nóg w kolanach) w czasie różnych pas.

fouetté - termin oznaczający rząd tanecznych pas przypominających obracającego się bąka. F. na 45o to wirtuozerskie obroty na palcach, w czasie obrotu pracująca noga "zamachuje się" za łydkę nogi opornej, zgina w kolanie, jej nosek z tyłu przenosi się do przodu, potem noga silnie wyprostowuje się z równoczesnym opuszczeniem nogi oporowej w demi-plié (pół ugięcie). F. stanowi najczęściej kulminację w różnych formach tańca klasycznego, zwykle w pas de deux np. w Jeziorze łabędzim, Don Kichocie. Inne formy f. są komplikowane przez zmianą tempa obrotów, podniesieniem nogi na 90o, itp.


frappés - ruchy nogi pracującej polegające na ruchu części nogi od kolana w dół (kolano zgięte, część udowa pozostaje w bezruchu). F. to oddalanie i przybliżanie noska stopy nogi pracującej do nogi oporowej w położeniu sur le cou-de-pied. Początkowo ćwiczy się miarowe powolne wyprosty i zgięcia kolana, później coraz szybsze. F. w baletach klasycznych służy jako środek do wyrażenia delikatności, przestrachu, kruchości, np. w finale adagia Odetty i Zygfryda w II akcie Jeziora łabędziego.

- G -

glissade - niewielki skok z V pozycji z ruchem za wyciągniętym w bok noskiem stopy idącym po podłodze. Za nią idzie podobnie druga noga do V pozycji (wykonywane płynnie, z przemianą nóg lub bez).


glissé - krok, przy którym nosek stopy ślizga się po podłodze, z V w IV pozycję. Wykonywane jako wstęp (podejście) do pirouettes i skoków.

grand - oznacza maksymalny stopień wykonania pas, np. grand plié - głęboki przysiad, grand battement jeté - wyrzut nogi na maksymalną wysokość, itp. Grand pas to także złożona, wieloczęściowa forma taneczna, która narodziła się w epoce romantyzmu, a szczyt osiągnęła w twórczości choreograficznej M. Petipy. Zbudowana jest zwykle z: entrée (ekspozycja), adagia i wariacji zakończonych kodą. Przykłady znajdziemy m.in. w Bajaderze i Rajmondzie.

grand fouetté - rozwinięta forma fouetté, w której noga pracująca zostaje podniesiona na 90o. G. f. wykonuje się en dehors i en dedans.

- J -

jeté - termin odnoszący się do ruchów wykonywanych z wyrzutem nogi:
1. battement tendu j. - wyciągniecie nogi do przodu, w bok lub tył z wyrzutem na 45o (grand b.t.j. - z wyrzutem nogi na 90o i wyżej),
2. jeté - skok z nogi na nogę. Grupa skoków j. jest bardzo zróżnicowana i szeroko wykorzystywana, szczególnie do nadania tańcowi heroicznego charakteru, np. bardzo efektowne grand j., j. entrelacé (dosłownie: skok przeplatany), grand j. en tournant i in.


- K -

koryfej (koryfeusz)/koryfejka - dawniej dosłownie: przewodnik grupy, dziś - stanowisko w zespole baletowym: jeszcze nie solista, ale już nie członek corps de ballet. Zwykle w baletach klasycznych koryfeje wykonują tańce w mniejszych grupach (przyjaciółki, druhny, kawalerowie, przyjaciele głównych bohaterów) lub niewielkie partie solowe - w tańcach charakterystycznych, itp.

- L -

lent - termin oznaczający wolne, spowolnione wykonanie pas.

libretto - (z włoskiego „książeczka”) jest to część literacka dzieł scenicznych takich jak opera, balet, operetka lub musical. Zawiera ono treść partii wokalnych, a także partie deklamowane, monologi i dialogi. Pełni też funkcję scenariusza (za: wikipedia)
W XIX wieku widzowie oper i baletów kupowali lub otrzymywali w teatrze „treść” spektaklu właśnie w formie niewielkiej książeczki zawierającej nie tylko tekst, który miał być śpiewany (opera), ale także ilustracje/ryciny i domniemaną „treść” dialogów miedzy postaciami (balet) oraz opis przebiegu akcji scenicznej


- P -

paczka - patrz: tutu.

par terre - określenie wskazujące na to, że ruch ma być wykonany na podłodze (w odróżnieniu od ruchów wykonywanych w powietrzu), np. rond de jambe p.t.

partnerowanie - umiejętność towarzyszenia tancerce w tańcu, szczególnie w adagiu i kodzie. P. składa się z podtrzymywań i podnoszeń, w których tancerz musi się wykazać zarówno siłą, jak i zręcznością. Podczas klasycznego adagia tancerz głównie występuje jako "podpora" tancerki w piruetach (w trzymaniu górnym z charakterystycznym chwytem za środkowy palec partnera) lub z podtrzymywaniem w talii obracającej się partnerki. Trudne klasyczne i współczesne adagia obfitują ponadto w ciekawe, niskie i wysokie podnoszenia, a nawet podrzucania tancerki przez tancerza.


pas - z franc. krok:
1. pojedynczy wyrazisty ruch wykonywany zgodnie z zasadami tańca klasycznego lub zespół ruchów składający się na dany krok taneczny, np. pas de chat,
2. konkretny taniec w balecie klasycznym, np. pas de ruban (taniec ze wstążką),
3. wieloczęściowa forma taneczna w balecie klasycznym, np. pas de deux i pas de trois (np. w I akcie Jeziora łabędziego).

pas d'action - złożona forma taneczno-muzyczna organicznie związana z rozwojem akcji baletu. W toku rozwoju baletu klasycznego utrwaliła się forma p.d.a. złożona z entrée, adagia solistów z towarzyszeniem koryfejów i corps de ballet, kilku wariacji i wspólnej kody. P.d.a. zatrzymuje w kluczowych momentach tok akcji i wyraża uczucia bohaterów (a przede wszystkim służy tanecznemu popisowi).

pas de basque - skok z nogi na nogę. Noga wykonuje najpierw demi-rond palcami po podłodze, na nią parterowym skokiem zostaje przeniesiony ciężar ciała, druga noga poprzez I pozycję zostaje przeniesiona do przodu i nogi zostają połączone w V pozycji.

pas de chat - dosłownie: koci skok, skok naśladujący delikatny, pełen gracji skok kota. Nogi zgięte w kolanach po kolei wyrzucane są do tyłu (przodu, w bok), korpus jest zgięty, upozowanie rąk może być różne.


pas de ciseaux - skok z jednej nogi na drugą, podczas którego wyciągnięte nogi zostają po kolei wyrzucone do przodu, na moment łączą się w powietrzu, po czym jedna przez I pozycję ostro przechodzi w arabeskę.

pas de deux - taniec dwojga tancerzy mający prezentować ich grację i techniczne mistrzostwo. Tradycyjna forma p.d.d. uformowała się w epoce romantyzmu w drugiej połowie XIX w. i przetrwała do dziś w choreografiach np. Perrota i Petipy. Klasyczne p.d.d. składa się z entrée, adagia dwojga tancerzy, wariacji czyli solo tancerza, wariacji tancerki i kody.

pas de poisson - skok ryby, skok z jednej nogi na drugą z wyrzuceniem nóg do tyłu i charakterystycznym wygięciem korpusu, upozowaniem rąk i głowy.

pas de trois - jeden z rodzajów baletowego ansamblu. Taniec trojga tancerzy o kanonicznej strukturze: entrée, adagio, wariacja każdego z trojga tancerzy, wspólna koda. P.d.t. zwykle nie posiada charakteru dramatycznego, np. p.d.t. w I akcie Jeziora łabędziego.


pas marché - krok, w którym (w odróżnieniu od zwykłego kroku) stopa stawiana jest na podłodze z palców, a nie z pięty.

pas de soubresaut - skok z dwu nóg na dwie nogi rozpoczynany i zakończony w V pozycji. W powietrzu nogi również pozostają w tej pozycji, a tułów silnie wygina się do tyłu.

passé - droga nogi pracującej podczas wykonywania pas (przejściu z jednej pozycji w drugą). Noga może przechodzić na poziomie sur le cou-de-pied, na poziomie kolana oraz na poziomie I pozycji (par terre).

pirouette - dawniej termin oznaczający rodzaj obrotu w tańcu, obecnie używany tylko w stosunku do tańca męskiego. W tańcu źeńskim wszystkie rodzaje obrotów noszą nazwę tours.


plié - przysiad na dwóch lub jednej nodze. Grand p. - przysiad z całkowitym zgięciem nóg w kolanach z oderwaniem pięt od podłogi (w II pozycji nie odrywa się pięt od podłogi!) , demi p. - półprzysiad bez odrywania pięt od podłogi.


pointes - (franc. punkt) - pointy (ew. puenty); specjalne obuwie do tańca na czubkach palców, baletki z usztywnionym noskiem. Ich pojawienie się było związane z rozwojem baletu włoskiego (wirtuozowskiego i popisowego) połączonego z reformą kostiumu baletowego na przełomie XVIII i XIX wieku. Doskonale p. posłużyły przy formowaniu się baletu romantycznego, w którym eteryczne tancerki-zjawy płynęły na czubkach palców. Pierwsze na p. stanęły słynne tancerki Taglioni i Istomina. Pointy wytwarza się sklejając wiele warstw różnej grubości kartonu i materiału, na wierzchu baletki pokrywa satyna. Baletki mają skórkowe podeszwy, z przodu krótkie sznurowadło i parę wstążek, które zawiązuje się wokół kostki.

port de bras - prawidłowy ruch i ułożenie rąk (arrondi lub allongé) w różnych tanecznych pozach, z obrotem, pochyleniem głowy i przegięciem tułowia.


pozycje - balet klasyczny posługuje się w opisie i nauczaniu od wieków niezmiennymi, utrwalonymi i nazwanymi układami ciała, z których w połączeniu z krokami (pas) budowany jest taniec (układ choreograficzny). Jako podstawowe, swoiste baletowe abc, uznaje się pięć pozycji rąk i nóg:

pozycja I - stopy wykręcone na zewnątrz, ustawione w jednej linii, pięty stykają się, ręce zaokrąglone uniesione lekko z przodu, palce dłoni nie stykają się,

pozycja II - stopy rozsunięte na odległość równą długości stopy, ustawione na jednej linii, ramiona rozłożone, zachowana symetria ciała,

pozycja III - jedna stopa ustawiona przed drugą, pięta ustawiona w połowie długości drugiej stopy, stopy ciasno do siebie przylegają, jedna ręka odwiedziona w bok, druga jak w poz. I,

pozycja IV - jedna noga wysunięta do przodu, stopy odsunięte, obie wykręcone, jedna ręka odwiedziona w bok, druga, uniesiona w górę tworzy łuk,

pozycja V - stopy ustawione równo jedna przed drugą, ciasno przylegające, nogi skrzyżowane, obie ręce uniesione do góry tworzą zaokrąglone linie.



préparations - ruchy przygotowujące do wykonania określonego pas - battements, pirouette, skoków itd.

primabalerina - tytuł wywodzący się z włoskiej tradycji baletowej (prima ballerina), przyznawany zwykle przez dyrektora teatru na znak uznania dla najlepszej tancerki zespołu, gwiazdy (w Operze Paryskiej étoile - tytuł noszony zarówno przez tancerki jak i tancerzy), artystki wyróżniającej się nie tylko błyskotliwą, doskonałą techniką, ale także wybitna osobowością, sceniczną charyzmą. Z tytułem p. wiążą się zwykle różne przywileje. Męskim odpowiednikiem p. jest tytuł pierwszego tancerza (nie mylić z pierwszym solistą i pierwszą solistką, których w zespole może być kilkoro).

- R -

relevé - podniesienie się tancerza (tancerki) na pół palce lub palce, może także oznaczać podniesienie wyprostowanej nogi na wysokość 90o w różnych kierunkach.

renversé - silne i wyraziste przegięcie tułowia w pozie przechodzące w pas de bourrée en tournant, które kończy się wyprostowaniem tułowia. Istnieją rozmaite rodzaje r. - wykonywane en dehors, en dedans, na palcach, pół palcach, ze skokiem, w obrocie i z plié.

révérence - kobiecy ukłon z przysiadem - przejście z nogi na nogę w demi-plié w IV pozycji.

revoltade - skok z przeniesieniem jednej wyprostowanej nogi za drugą, z obrotem w powietrzu. Wykonywane przez mężczyzn z jednym lub dwoma obrotami. Skok zaczyna się w ustawieniu przodem do przeciwległej kulisy, a kończy tyłem do niej, najczęściej w pozycji arabesque.

rond de jambe - ruch nogą po okręgu en dehors i en dedans. Występują odmiany r. d. j.: noskiem stopy po podłodze (par terre), na wysokości 45o i 90o, (en l'air) oraz z wyrzutem nogi na 90o (grand r. d. j. jeté). Ćwiczenie to wyrabia ruchomość stawu biodrowego.


- S -

soubresaut - skok z 2 nóg na 2 nogi. Odepchnąć się od podłogi, odlecieć w przód nie rozwierając złączonych stóp o wyciągniętych palcach. Tułów przed rozpoczęciem skoku skłonić wprzód, a podczas wzlotu przegiąć mocno w tył tak, aby nogi pozostały z tyłu. Nogi w skoku łączymy bez uderzenia łydką o łydkę, mocno ściskamy końce stóp. Opadać jednocześnie na obie nogi w plie, ręce swobodne mniej więcej w pozycji przygotowawczej


saut de basque - wysoki skok z nogi na nogę z ruchem w bok i obrotem (lub dwoma) w powietrzu. Podczas s. d. b. jedna noga zostaje wyrzucona na wysokość 90o, druga dotyka noskiem kolana pierwszej. Lądowanie na nogę wykonującą wyrzut.

sauté - pas s. lub temps s.:
1. skok z dwóch nóg na dwie nogi z zachowaniem początkowej pozycji zarówno w powietrzu, jak i przy lądowaniu,
2. termin, wskazujący na to, że ruch powinien być wykonany ze skokiem.

simple - termin wskazujący, że spośród grupy ruchów (pas) jednego typu ma być wykonany jego najprostszy wariant, np. pas de bourrée s., sissonne s.

sissonne - duża i zróżnicowana grupa skoków z dwóch nóg na jedną, wykonywanych w miejscu lub z przemieszczeniem się w bok, z obrotem w powietrzu itd.

soutenu - pas przygotowawcze, zwykle przed obrotem lub piruetem, polegające na przesunięciu jednej nogi ruchem ślizgowym w bok, dostawieniu drugiej do V pozycji, poczym następuje np. wskok (wspięcie się) na palce.

suivi - pas de bourrée - nieprzerwane, miękkie przestępowanie z nogi na nogę wykonywane na palcach stop w V pozycji. W ten sposób tancerki płynnie przemieszczają się po scenie, jakby płynęły tuż nad ziemią.

sur le cou-de-pied - położenie obciągniętej stopy nogi pracującej na wysokości kostki nogi opornej (z tyłu lub z przodu tej nogi) – rozróżniamy s.l.c.d.p. zwykłe, umowne i obejmujące


- T -

temps levé - skok w górę na jednej nodze, podczas gdy druga znajduje się w położeniu sur le cou-de-pied lub innej pozie, najczęściej t. l. jest powtarzane kilka razy.

temps lié - grupa ruchów wykonywanych w wolnym tempie na środku sali, wyrabiająca równowagę i koordynację, przygotowanie do adagio. Na t. l. składają się z różnego rodzaju battements ćwiczonych z pracą rąk, głowy i tułowia (pozy, port de bras).


terre a terre* - taniec zbudowany w oparciu o ruchy wykonywane na podłodze (par terre) w odróżnieniu od tańca opartego na skokach.

tire-bouchon - położenie nogi pracującej podniesionej na 90o i zgiętej w kolanie, nosek stopy prawie dotyka nogi opornej. Wykonywany w tej pozie piruet wydaje się bardziej wirtuozowski, niż gdy nosek nogi pracującej pozostaje w zwykłym położeniu passé w okolicy kolana lub sur le cou-de-pied.

tombé - pas tombé, przeniesienie środka ciężkości z nogi oporowej w demi-plié na wolną nogę. Druga noga przyjmuje wówczas ułożenie sur le cou-de pied lub opiera się noskiem o podłogę.

tour - dosł. obrót, obrót ciała wokół osi pionowej o 360o. Wyróżnia się obroty na podłodze (dawniej: pirouette) i w powietrzu (tour en l'air). Oba posiadają mnóstwo odmian w zależności czy wykonywane są en dehors czy en dedans, zaczynają się z II, IV czy V pozycji i w jakiej pozie się kończą. Dzielą się także na małe i wielkie, z jednej i z dwóch nóg itd.

tour en l'air - wykonywany przede wszystkim przez mężczyzn, zwykle jako grand changement de pied czyli skok w miejscu z V pozycji z lądowaniem także w V, ze zmianą nóg w powietrzu i obrotem lub dwoma. T. en l. może być zakończony rozmaitymi pozami.


tour lent - wolny obrót na jednej nodze w tzw. dużych pozach (arabesque, attitude a la seconde*, croisée, effacée i écartée. Wykonywany jest na całej stopie lub pół palcach i w demi-plié. Bywają t. l., w których początkowa poza przechodzi płynnie w inną w trakcie obrotu.

tutu - baletowa spódniczka wykonana zazwyczaj z muślinu lub tiulu. Jej pojawienie się w czasach Marii Taglioni było związane z kolejną reformą kostiumu baletowego oraz wytworzeniem się kanonu baletu romantycznego, w którym tancerka stojąca na palcach (baletki - pointes) i w zwiewnej sukni miała przypominać bezcielesną zjawę. Dalsze skracanie kostiumu baletowego doprowadziło do powstania króciutkiej sztywno stojącej spódniczki (zwanej inaczej "paczką") odsłaniającej całą długość nóg. Paczka ułatwia wykonywanie wielu ewolucji, piruetów i skoków (włoski balet wirtuozowski) oraz nadaje sylwetce tancerki charakterystyczny kształt (np. w paczkach występują zazwyczaj białe łabędzie w Jeziorze łabędzim, Królewna Aurora w Śpiącej królewnie, Kitri w popisowym finale Don Kichota). W długiej do pół łydki tutu (inaczej: paczka romantyczna) występuje m.in. tytułowa bohaterka w Sylfidzie, Giselle oraz różne baletowe wróżki.


- W -

wariacja (pas seul) - popisowy, zwykle w tempie allegro, krótki taniec solowy tancerki lub tancerza. Wariacje stanowią część składową klasycznego pas de deux oraz grand pas (np. w Don Kichocie Minkusa), a także innych rozbudowanych form baletowych (pas de trois, grand pas d'action) jak prolog Śpiącej królewny - tańce dobrych wróżek. Tancerki popisują się w nich zwykle tańcem na pointach, kombinacjami piruetów i skokami, panowie kombinacjami skoków i tour en l'air, itp.

wykręcenie - osiągnięte w wyniku żmudnych ćwiczeń takie ustawienie i uruchomienie stawów, które pozwala na pełniejsze wykorzystywanie wszystkich płaszczyzn ruchu kończyn, m.in. dlatego naukę tańca klasycznego trzeba zaczynać wcześnie, ok. 10-11 roku życia, kiedy kości, stawy, ścięgna i więzadła są jeszcze elastyczne i podatne na formowanie. Bez odpowiedniego w. nie jest możliwe osiągnięcie prawidłowych pozycji stóp i prawidłowe wykonywanie wielu baletowych pas począwszy od najprostszych (plié w I czy II pozycji) po najbardziej skomplikowane.


* z powodu trudności z wyświetlaniem accent grave (`), przedstawiamy pisownię wyrazów zawierajacych ten akcent na poniższej fotografii:




słownik pierwotnie opublikowany w Dodatkach baletowych do kwartalnika "Trubadur" oraz na stronie internetowej www.trubadur.pl